کتاب شناختی بر هنرسازه های دیوان خاقانی و منظومه های نظامی از دیدگاه فرمالیستی
21 اسفند روز بزرگداشت نظامی گنجوی
منتشر شد
اثری متفاوت از استاد سعید نجفی
تا به حال از حافظ و سعدی بسیار شنیده ایم اما…
دو تن از مفاخر ایران زمین که آثار بی نظیری در عرصه ادب دارند، خاقانی شروانی و نظامی گنجوی هستند.
نیکوست که جوانان این مرز و بوم با چنین شخصیت های برجسته ای که به نوعی شناسنامه فرهنگی و
استوانه های ادبی ایران محسوب می شوند،آشنا گردند.
در کتاب شناختی بر هنرسازه های دیوان خاقانی و منظومه های نظامی از دیدگاه فرمالیستی سعی شده
تا سروده های ایشان از لحاظ ظاهری و صورت گرایی(فرمالیستی) بررسی شود و
صنایع بدیع و بیان در اشعار ایشان احصا گردد.
لینک خرید کتاب
————————————————————————————–
نام خاقانی را بدیل و ابراهیم و لقب او را افضل الدین نوشته اند. بعضی گفته اند: شروانشاه او را «سلطان الشعرا» لقب داد عم او یعنی: کافی الدین عمرو بن عثمان او را «حسان العجم» خوانده.
مادرش عیوی نسطوری بود که بعد اسلام آورد؛ لذا خاقانی به اصطلاحات و مسائل وباورهای مسیحیت مشرف بود و در اشعارش از آنها کمال استفاده را برده است.
پس از اینکه توسط ابوالعلای گنجوی (پدر همسر و استادش) به دربار خاقان اکبر منوچهر شوانشاه راه یافت، تخلص او خاقانی شد.
موطن اصلی و زادگاهش شهر شروان از بلاءاران است که اکنون جزو کشور آذربایجان می باشد.
بسیاری از محققین از جمله استاد فروانفر سال تولداو را 520 هجری قمری می دانند. بنابر اصح اقوال در سال 595 در تبریز وفات یافته است
تحت در محضر عم خودکافیادین لمذ نمود. در 25 سالگی خاقانی او میمیرد و خاقانی را (که به او بسیار وابسته بود) عمیقا عزادار می کند.
سپس تحت تربیت نظام الدین ابولعلای گنجوی قرار گرفت . ابوالعلاء در تربیت او همت گماشت و او را به دربار پادشاه معرفی کرد و تخلص خاقانی را برای او گرفت و دخترش را به وی داد اما پس از ندیرابطه آنها بهم خود. برخی فلکی شروانیرا نیز در زمره ساتید او آورده اند. او مسافرتهایی کرده که اغلب برای جمع بوده و در آنها «تحفه العراقین» را به نظم آورده.
مدتی نیز در حبس شروانشاه به سر برده است که برخی علت آن را ممانعت پادشاه برای سفر حج خاقانی و فرار او نوشته اند.
مدت این حبس را 7 ماه تا یکسال نوشته اند. پنج قصیده خاقانی شرح درد ها و رنج های زندان اوست که از برجسته ترین اشعار او محسوب می شوند. او در زمان حیات خود همسر و دو فرزند خود را از دست می دهدو چون بسیار علاقه مند به آنان بود به شدت این واقعه در اشعار او بازاب پیدا کرده است. برخی گفته اند از حیث دلسوزیو شدت احساسات نسبت به افراد خانواده در میان شعرای ایران منحصر به فرد بوده است. تحت رشید الدین پسرش وفات کرده سپس مادرش (همسر خاقانی) و بعد فرزند دختر خردسالش می میرد.
برخی و را از اهل سنت و پیرو شافعیه دانسته و عده ای همچون قاضی نورا… شوشتری در طرایق الحقایق او را شیعه دانسته و ابیاتی از او را دلیل آورده اند:
علوی دوست باش خاقانی کز عشیره علی است فاضل تر
بدشان به ز مردم نیکو نیکشان از فرشته کاملتر
او شاعری است زبردست و صاحب سبک و مبدع و طبعی سرشار و سیال دارد. احساسات لطیف و مبتکر یک سبک تازه در سخن سرایی است. در جایی گفته: منصفان استاد دانندم که از معنی و لفظ شیوه تازه نه رسم باستان آورده‌ام
توانای او ر اسخدام عانی و ابتکار مضامین از هر قصیده او پیدا است. به فرموده استاد فروزانفر: فکر بلند پرواز و قریحت معنی آفرین و لفظ پرداز او، پا از درجه تقلید برتر نهاد و آن معانی و مضامین که قدما از نظم کردن آن به واسطه وجود زمینه های روشن تر تن زده یابر آن ظفر نیافته ودند به نظم آورده و در عرصه شاعری روشن و سبکی جدید به ظهور آورد که مدت ها سرمشق گویندگان پارسی به شمار می رفت.
هیچ شاعری مانند خاقانی اینهمه افکار و احساسات مختلف را به زبان شعری بیان نکرده است. از حیث جامعیت دیوان او فرهنگ لغات و اصطلاحات و امثال و ترکیبات است.
خاقانی بزرگترین قصیده سرای قرن ششم هجری است. ایشان 21 سال پیش از حمله مغول از جهان رخت بربسته است.
کلیات خاقانی حدود 17 هزار بیت دارد که مشتمل است بر 106 قصیده بزرگ و مطول 110 قصیده کوچک. قریب 290 قطعه 330 غزل و در حدود 300 رباعی و قریب 450 بیت عربی. او آثار دیگری به نامهای «تحفه العراقین» و «منشات خاقانی» هم دارد.
شهرت او بسیار زیاد بوده و هست و سخنوران زیادی او را مدح کرده اند و شروی بر اشعار او نگاشته شده است.
ایشان هم عصر شاعرانی چون: رشید الدین محمد و طواط. جمال الدین اصفهانی. مجیدالدین بیلقانی، اثیرالدین اخسیکتی و … بوده است.
———————————————————-
حکیم نظام الدین الیاس نظامی گنجوی برخی ولادت او را در سال 525 هجری قمری نوشته اند (یعنی با پنج سال اختلاف با خاقانی )او بر خلاف برخی از شعرا مانند سعدی که مسافرت های فراوان داشت و شبیه به حافظ همه عمر را جز یکبار که به دعوت قزل ارسلان به اطراف گنجه رفت پای از دیار و وطن خود بیرون نگذاشت.
او یکی از بزرگترین شاعران و داستان سرایان سده ششم است که پیشوای داستان سرایان پارسی گوی شمرده شده است .
نظامی یکی از معتقدان دین اسلام که از اغلب دانش های رایج عصر خویش بهره مند است .او در علوم ادبی، فلسفه و نجوم .فقه در کلام و….مهارت داشته است و از بازتاب آنها در اشعارش می توان پی به میزان تسلط و اگاهی او برد .گستره دانش او زبان زد سخنوران نامی ایران است .
نظامی در کودکی پدر را از دست داده .پدرش از جمله دهقانان پارسی بوده است چنانکه خود گوید :
دهقان فصیح پارسی زاد از حال عرب چنین کند یاد
شهرت او به خمسه و یا پنج گنج باز میگردد. خمسه نظامی مجموعه ای است ترکیب یافته از از چهار منظومه عاشقانه که عبارت است از :خسرو وشیرین ،لیلی و مجنون ،هفت پیکر و اسکندر نامه که منظومه ((مخزن الاسرار))به مثابه دیباچه نظری در آغاز آن جای گرفته است . این مجموعه کم و بیش 30 هزار بیتی از نظر نوع و وجه ادبی یکی از نخستین و ارزشمند ترین آثار کلاسیک به جای مانده ادب فارسی است و از حیث زبان سلیس و فصیح و سهل و ممتنع آن نیز اثری برجسته و ماندگار به شمار می رود و در طول سده های بعد همواره سر مشق شاعران دیگر بوده است . به گفته دکتر بهروز ثروتیان :
انگیزه او از شاعری همین اعتقاد وی بر شرح اسلام بوده و به خاطر تبلیغ مذهب و مکتب خویش مخزن الاسرار را به شهر سرودهو در خط شاعری افتاده و تا پایان عمر ،مقام زهد خویش را نیز نگه داشته است .
نظامی نیز همچون خاقانی به داغ همسرش مبتلا شده و ظاهرا پس از مدتی همسر دیگر او نیز از دنیا می رود.
نظامی در فاصله سالهای 602تا 612 در زادگاهش در گنجه در گذشته و در همان جا به خاک سپرده شده است .
او در برخی از اشعارش از فردوسی نام برده و او را سخنگوی دانای توس می خواند و از پاره ای از داستان های او بهره می برد :
از آن خسروی می که در جام اوست شرف نامه خسروان نام اوست
سخنگوی پیشینه دانای توس که آراست روی سخن چون عروس
برخی گفته اند بین نظامی و خاقانی دوستی و رابطه شعری برقرار بوده است و گفته اند چون خاقانی در گذشت .نظامی گفت:
به دل بودم که خاقانی دریغا گوی من گردد
دریغا از انکه من گشتم دریغا گوی خاقانی
