«سرمنزل»؛ کتابی برای فهم عمیق زیارت از زبان استاد سعید نجفی | بازتاب گسترده در رسانه‌ها
کتاب سرمنزل، تلاشی برای احیای معرفت‌گرایی در زیارت
کتاب «سرمنزل» اثر استاد سعید نجفی، پژوهشی است جامع و تأثیرگذار درباره مفهوم زیارت، که با رویکردی معرفتی، عرفانی و دینی، ابعاد گوناگون این عمل عبادی در مذهب شیعه را تحلیل می‌کند. این اثر در انتشارات معارف منتشر شده و در مدت کوتاهی پس از انتشار، با استقبال وسیع مخاطبان و بازتاب گسترده در رسانه‌های فرهنگی و دینی کشور مواجه شد.
استاد سعید نجفی، در گفت‌وگویی با خبرنگار فرهنگی، درباره هدف از نگارش این کتاب می‌گوید:
«زیارت، فقط یک عمل ظاهری نیست. متأسفانه امروز بسیاری از ما آن را به یک عادت زیارتی تقلیل داده‌ایم. هدف من از نوشتن این کتاب این بود که نشان دهم زیارت، یک سلوک باطنی و سفری به درون است که انسان را از خویش عبور می‌دهد و به ولی‌الله پیوند می‌زند.»
این کتاب، نه‌فقط برای زائرانی که قصد سفر به مشاهد مشرفه دارند، بلکه برای هر فردی که به دنبال معنای عمیق‌تر دین و رابطه با اهل‌بیت (ع) است، اثری ضروری و روشنگرانه به‌شمار می‌رود.
ساختار کتاب سرمنزل؛ از چیستی زیارت تا نقش آن در اجتماع
کتاب سرمنزل در چندین فصل مستقل اما به‌هم‌پیوسته، به مفاهیمی چون تعریف زیارت، اقسام و مراتب آن، دلایل زیارت، آثار معنوی و اجتماعی، حکمت‌های پنهان، معرفت و ادب زیارت، و همچنین پاسخ به شبهات تاریخی و اعتقادی درباره زیارت پرداخته است.
در این کتاب آمده است:
«زیارت مرحله‌ای از معرفت نظری است که پی بردن به چیستی و چرایی زیارتِ شایسته و پذیرفته‌شده را نصیب زائر می‌کند.»
در فصل اول، نویسنده به تعریف دقیق واژه «زیارت» از منظر لغوی، عرفی و فقهی می‌پردازد و سپس پرسش‌هایی بنیادین را مطرح می‌کند:
آیا زیارت یک عمل صرفاً احساسی است؟ آیا فقط برای طلب حاجت صورت می‌گیرد؟ چه جایگاهی در قرآن و روایات دارد؟ و چرا باید زیارت را شناخت؟
نجفی در ادامه تأکید می‌کند:
«زیارت، نوعی عرضه کردن خویشتن در برابر آینه فضیلت است. انسان در زیارت، خود را به محک می‌زند؛ همان‌طور که آینه‌های روشن، عیوب صورت را نمایان می‌کنند، وجود مقدس اولیا، نواقص و کاستی‌های روح ما را نشان می‌دهند.»
چرا مردم از راه‌های دور به زیارت می‌روند؟
در فصل «علل زیارت»، استاد نجفی به نیرویی پنهان و عمیق در درون انسان اشاره می‌کند که او را به سوی اولیای الهی جذب می‌کند:
«همان‌گونه که آهن‌ربا براده‌های آهن را جذب می‌کند، ارواح مستعد نیز به سوی حقیقت و اولیای الهی کشیده می‌شوند.»
او تأکید می‌کند که این کشش، صرفاً عاطفی نیست، بلکه ریشه در شناخت، محبت و ولایت دارد. زیارت، بازتابی از محبت عملی نسبت به اهل‌بیت (ع) است.
از منظر کتاب، زیارت نوعی اعلام وفاداری است؛ هم به اولیای دین و هم به آرمان‌های آنان. به همین دلیل است که در طول تاریخ، حکومت‌های مستبد از زیارت امام حسین (ع) می‌ترسیدند و سعی در سرکوب آن داشتند.
زیارت؛ کلاس درس و مدرسه تهذیب
یکی از جملات کلیدی این کتاب آن است که:
«زیارت، مدرسه‌ای معنوی است که انسان را از عالم مادی فراتر برده و او را به ساحت معنویت و قرب الهی نزدیک می‌کند.»
در بخش «زیارت و تعلیم و تربیت»، زیارت به‌عنوان یک فرآیند آموزشی مطرح شده است؛ مدرسه‌ای که متن‌های آن زیارت‌نامه‌ها و استادانش، اولیای الهی‌اند. در این مدرسه، انسان تمرین می‌کند که چگونه تعلقات دنیوی را رها کرده، با وضو و ادب و معرفت به حریم مقدس وارد شود و خویشتن را تطهیر نماید.
آثار و برکات زیارت؛ تحول روحی یا پاکی ظاهری؟
کتاب سرمنزل از سطحی‌نگری در باب آثار زیارت فراتر می‌رود. نویسنده معتقد است آثار زیارت، وابسته به سطح معرفت زائر است، نه به صرف حضور فیزیکی در حرم. او می‌نویسد:
«فقط زائر بودن کافی نیست، بلکه باید به معنای کلمه زائر بود.»
در این بخش به این پرسش پاسخ داده می‌شود که چرا برخی زائران پس از زیارت، تغییرات بزرگی در زندگی خود مشاهده می‌کنند، در حالی که برخی دیگر هیچ تغییری را احساس نمی‌کنند.
زیارت از راه دور؛ آیا بی‌اثر است؟
بسیاری از ما به‌دلایل شرایط جسمی، مالی یا موقعیتی، نمی‌توانیم همیشه به زیارت مشرف شویم. اما آیا زیارت از راه دور، همان آثار معنوی را دارد؟ نویسنده در این بخش با استناد به احادیث و منابع معتبر، بیان می‌کند که نیت، اخلاص و توجه قلبی، اصل در زیارت‌اند. حتی یک سلام از راه دور، می‌تواند ارزشی برابر با زیارت حضوری داشته باشد اگر از سر معرفت و محبت باشد.
ادب حضور؛ چرا وضو، ذکر و آرامش اهمیت دارند؟
در فصل «ادب حضور»، زیارت را نوعی ورود به فضای قدسی معرفی می‌کند که آداب خاص خود را دارد. از جمله این آداب، وضو، سکوت، حضور قلب، خواندن اذن دخول و انس با زیارت‌نامه‌هاست.
«ورود به یک مکان مقدس، مانند سایر مکان‌ها نیست. انسان باید آمادگی روحی و معنوی داشته باشد. بسیاری از ما از تأثیر این آداب غافلیم و به همین دلیل، زیارت‌هایمان گاه بی‌ثمر می‌مانند.»
پاسخ به شبهات؛ آیا زیارت شرک است؟
در یکی از فصل‌های مهم کتاب، به مهم‌ترین شبهاتی که توسط جریان‌های وهابی درباره زیارت مطرح شده، پاسخ داده شده است. از جمله این شبهات:
آیا ساختن بنا بر قبور اولیاء الهی شرک است؟
آیا پیامبر (ص) زیارت را منع کرده‌اند؟
آیا شدّ الرحال به سوی قبور، جایز است؟
استاد نجفی با استفاده از منابع شیعی و حتی روایات اهل سنت، این شبهات را رد کرده و ثابت می‌کند که زیارت، بخشی از سنت پیامبر (ص) و سیره اصحاب بوده است.
بازتاب رسانه‌ای گسترده کتاب سرمنزل
کتاب سرمنزل پس از انتشار، توجه فراوانی در میان مخاطبان و رسانه‌ها به خود جلب کرده است. رسانه‌های مختلف با رویکردهای متفاوت به معرفی و تحلیل این کتاب پرداخته‌اند. از جمله این رسانه‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
این بازتاب نشان‌دهنده آن است که کتاب سرمنزل، فراتر از یک متن دینی، تبدیل به یک گفتمان فرهنگی درباره زیارت شده است.
نتیجه‌گیری: زیارت؛ از ظاهر تا حقیقت
در پایان کتاب، استاد نجفی تأکید می‌کند:
«زیارت، تنها وقتی مؤثر است که با آگاهی، معرفت و ادب همراه باشد. حقیقت زیارت را نه در کتاب‌ها می‌توان یافت و نه در شنیده‌ها، بلکه تنها کسی که طعم حقیقی زیارت را می‌چشد، زائر است.»
او در ادامه این بیت معروف را می‌آورد که در واقع لب لباب پیام کتاب است:
تو پای به راه در نِه و هیچ مپرس / خود راه بگویدت که چون باید رفت
کتاب سرمنزل دریچه‌ای نو به روی درک معنای حقیقی زیارت می‌گشاید. مطالعه این کتاب نه‌تنها برای زائران، بلکه برای هرکس که می‌خواهد سیر معنوی خود را آغاز کند، گامی اساسی و پربرکت خواهد بود.
